خلود از نظر مولانا و مقایسه آن با نظر ملاصدرا

خلود در عذاب

مسئله خلود در جهنم از غوامض معاد جسمانی است و مواضع مختلفی پیرامون آن ایجاد گردیده است. بیشتر علما و حکمای مقید به ظواهر قرآن معتقد به خلود اهل دوزخ‌ و سرمدیت عذاب هستند. از سوی دیگر برخی عرفا و اهل کشف و شهود، عذاب دائم را با استناد به رحمت الهی، رد و تأویل می‌نمایند؛ چنان که افرادی چون ابن عربی و صدرالدین قونوی و قیصری، عذاب دائم را با اصول و مبانی مورد وثوق خود در خداشناسی، به ویژه رحمت مطلق الهی سازگار و همخوان نمی بینند؛ ازاین رو به انواعی از لطایف توسل جسته، عذاب را به ذائقه اهل نار عذب می نمایند[2].

اما در این میان ملاصدرا - به حسب ظاهر عبارات او در آثار مختلفش - دارای موضع واحدی نیست. وی یک‌بار موضعی موافق و همگام با اصحاب کشف چون ابن عربی اتخاذ نموده، حکم به نفی عذاب دائم می‌کند، و بار دیگر مطابق سایر علما از سیاق قرآن، بدون تأویل آیات عذاب، متابعت کامل می‌نماید. اما چنان که بیان خواهد شد، ملاصدرا خود را همواره دارای یک رأی می شمارد و میان رأی خود و عرفایی همچون ابن عربی هیچ مخالفتی نمی بیند.

خلود از منظر مولانا جلال الدین بلخی و مقایسه

خلود

«خلود» به معنای دور بودن چیزی از برخورد با فساد و تباهی و باقی ماندن آن چیز بر حالت سابق است (راغب اصفهانی، 1412، ج1، ص291). به  عبارت دیگر، خلود یعنی جاوید بودن و دوام بقا در سرایی که از آن خروجی نیست (ابن منظور، 1414، ج3، ص164). صدرالمتألهین شیرازی، خلود را به طور مطلق و در استعمال شایع به معنای دوام می داند، اما اذعان دارد که گاهی خلود به معنای مکث طولانی نیز به کار می رود؛ مانند «سجنٌ مخلد». وی همچنین می افزاید: مکث طولانی - چه حقیقی، چه مجازی - می تواند دائم نیز باشد؛ چنان که درباره کفار این چنین است، و نیز می تواند منقطع باشد؛ چنان که در مورد فاسقان این گونه است (صدرالدین شیرازی، 1366، ج3، ص331).

تقسیم کلی جنات

تقسیم کلی جنات

---

«جنات نیز به تقسیم کلی سه جنت است؛ ۱-جنت ذات است که غایت علم بالله و معارف الهیه است. ۲- جنت صفات که نتیجه تهذیب نفس و ارتیاض آن است و۳- جنت اعمال که صورت قیام به عبودیت و نتیجه آن است.». ^[۸]
«شاید مراد از جنتی که در قرآن ذکر شده است جنت اعمال باشد، و لهذا ذکر فرموده است: «أعدت للمتقین». ^[۹]
ودر آیه دیگر می فرماید: «اعدت للذین آمنوا». ^[۱۰]
و مهیا شدن، شأن بهشت اعمال است.». ^[۱۱]«بهشت اخلاق، سعه اش به قدر سعه کمال انسانی است در مرتبه متوسط، و از برای آن حدی به این موازین نتوان درست کرد.». ^[۱۲]

انواع بهشت و جهنم

انواع بهشت و جهنم از منظر امام خمینی

---

امام خمینی(ره) بر این باور است که بر خلاف تصور ابتدایی و عامیانه، بهشت و جهنم یک نوع نیست، بلکه سه نوع بهشت و جهنم وجود دارد:
۱-بهشت و جهنم اعمال که ره آورد اعمال انسان هاست.
۲- بهشت و جهنم صفات که نتیجه نوع ملکات روحی و صفات اخلاقی انسان هاست و به همین جهت گاه از آن به بهشت و جهنم اخلاق نیز تعبیر می شود.

بهشت و جهنم از نظر امام خمینی

بهشت وجهنم از نگاه امام خمینی

---

درباره حقیقت بهشت و جهنم، در کلمات امام دو تعبیر دیده می شود؛ ۱- یکی آن که بهشت و جهنم دو نشانه جداگانه هستند که انسان ها در اثر حرکت جوهری به سوی یکی از آن دو در حرکت اند.
«و تواند بود که عالم بهشت و جهنم دو نشأه و دار مستقلی باشد که بنی آدم به حرکات جوهریه و سوق های ملکوتی و حرکات ارادیه عملیه و خلقیه به سوی آنها مسافرت می کنند، گرچه هر یک از آنها حظوظ شان از صور اعمال خودشان باشد.». ^[۱]بر اساس این سخن، بهشت و جهنم دو عالم و دونشاه جدای از انسان هستند که انسان ها در آن وارد می شوند. ۲- اما در موارد دیگر می فرماید حقیقت بهشت و جهنم صورت های

داستان از بهشت و جهنم انسان ها

یک مرد روحانی، روزی با خداوند مکالمه‌ای داشت:

 

خداوندا! دوست دارم بدانم بهشت و جهنم چه شکلی هستند؟

 

خداوند آن مرد روحانی را به سمت دو در هدایت کرد و یکی از آنها را باز کرد؛ مرد نگاهی به داخل انداخت. درست در وسط اتاق یک میز گرد بزرگ وجود داشت که روی آن یک ظرف خورش بود؛ و آنقدر بوی خوبی داشت که دهانش آب افتاد.!

 

بهشت و دوزخ رستاخیز

 بهشت و دوزخ رستاخیز: که گاهی از آن تعبیر به «جنه المأوی» می شود.[4]

 

در این که بهشت و دوزخ به دو معنای اول، هم اکنون وجود دارند، بحثی نیست: اصل سخن در مورد بهشت به معنای سوم است که آیا این بهشت بر روی کره ی زمین تشکیل می شود یا در جای دیگری.

آیا بهشت و جهنم در روز قیامت، بر روی کره ی زمین تشکیل می شوند، یا در کره ی جداگانه ای می باشند؟

این سؤال از دو قسمت تشکیل شده است:
1 ـ آیا بهشت و جهنم در کره ی زمین تشکیل می شوند یا در کره ای دیگر؟
2 ـ آیا بهشت و جهنم و معاد فقط روحانی است یا جسمانی هم هست؟

پیش از شروع پاسخ، به چند نکته اشاره می شود:
مراد از بهشت و جهنم چیست؟
از مجموع تعبیراتی که در آیات قرآن و روایات اسلام آمده، بهشت و دوزخ به سه معنای مختلف اطلاق شده است که عبارت اند از:[1]

بهشت دنیا: این بهشت از نظر ظاهر، همان باغ های خرّم و سرسبز این جهان هستند. قرآن درباره ی قوم سبا می فرماید: لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فی‏ مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُور); «برای قوم سبا در محل سکونت شان نشانه ای بود، دو باغ از راست و چپ، از روزی پروردگارتان بخورید و شکر او را به جا آورید، شهری است پاک و پاکیزه و پروردگاری آمرزنده.[2]

به احتمال قوی، بهشت آدم(علیه السلام) نیز یکی از همین باغ های خرّم و با طراوت زمین بوده است.[3]